ΑΝΑΜΕΝΕΤΑΙ

Η παρούσα σύντομη εισήγηση-ανακοίνωση παρουσιάσθηκε με τον τίτλο: «Ηθική και Γονιδιωματική» στο Δεύτερο Πανελλήνιο Συνέδριο Εξατομικευμένης Ιατρικής στις 17 Δεκεμβρίου 2021, στο Ζάππειο Μέγαρο στην Αθήνα. Η εισήγηση επικεντρώνεται στην προσέγγιση των θεμάτων, τα οποία συνδέονται με τη γενετική επεξεργασία του ανθρώπινου γονιδιώματος (genome editing) και με τα συναφή ηθικά διλήμματα που εγείρει η εφαρμογή της Φαρμακογονιδιωματικής. Η Ηθική βασίζεται σε αρχές και κριτήρια ―με όποια ηθική θεωρία κι αν προσεγγίζεται το θέμα― και προβάλλει τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα της προστασίας, της αξιοπρέπειας και της ταυτότητας κάθε ανθρωπίνου όντος, την εγγύηση του σεβασμού της ακεραιότητας και των δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών, αλλά και την ισότιμη συμμετοχή στο κοινωνικό αγαθό της υγείας και της συνεπαγόμενης θεραπείας του ασθενούς.

Η παρούσα εισήγηση επικεντρώνεται στο επίκαιρο βιοηθικό θέμα της εφαρμογής της παρεμβατικής μεθόδου CRISPR/Cas9 στο ανθρώπινο γονιδίωμα, το οποίο απασχολεί έντονα τη βιοϊατρική και την χριστιανική ηθική. Η νέα μέθοδος επαγγέλλεται τη θεραπεία σε σημαντικές κληρονομικές ασθένειες και παθήσεις του ανθρώπου, ωστόσο εγείρονται σοβαρά βιοηθικά διλήμματα, τα οποία συνδέονται με τη γενετική επεξεργασία του ανθρώπινου γονιδιώματος (genome editing) και τον κίνδυνο της ευγονικής (eugenics). Η εφαρμογή της μεθόδου σχετίζεται με τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα της προστασίας, της αξιοπρέπειας και της ταυτότητας κάθε ανθρωπίνου όντος, την εγγύηση του σεβασμού της ακεραιότητας και των λοιπών δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών, αλλά και με την ισότιμη συμμετοχή στο κοινωνικό αγαθό της υγείας και της συνεπαγόμενης θεραπείας του ασθενούς.

Rapid advances in next-generation sequencing technology, particularly whole exome sequencing andwhole genome sequencing, have greatly affected our understanding of genetic variation underlying raregenetic diseases. Herein, we describe ethical principles of guiding consent and sharing of genomics researchdata. We also discuss ethical dilemmas in rare diseases research and patient recruitment policiesand address bioethical and societal aspects influencing the ethical framework for genetic testing. Moreover,we focus on addressing ethical issues surrounding research in low- and middle-income countries.Overall, this perspective aims to address key aspects and issues for building proper ethical frameworks,when conducting research involving genomics data with a particular emphasis on rare diseases and geneticstesting.

Η συμβολή στον Τόμο αναφέρεται στο επίκαιρο και πολύπλοκο βιοηθικό θέμα της ευθανασίας και συγκεκριμένα στη διερεύνηση από θρησκειολογική σκοπιά της  επιλογής του ασθενούς να τερματίσει τη ζωή του, επιζητώντας ιατρική βοήθεια.

Based on the historical data of the centuries before the emergence of Christianity in the Mediterranean (1st-3rd century AD), we try to present the stages of the influence of a pandemic on religiocity and the spread of Christianity, as well as to examine the contemporary consequences, based on a statistical assessment (gallop), that we conducted on students of Social Theology and the Study of Religions, as soon as the measures of “social exclusion” had been removed.  

Η συγγραφή του άρθρου για τον Τόμο έγινε την εποχή της συζήτησης για τα κριτήρια  και την προτεραιότητα στον εμβολιασμό για τη νόσο COVID-19, ένα σχεδόν μήνα πριν τον πρώτο εμβολιασμό στην Ελλάδα (Δεκέμβριος 2020). Η μελέτη του άρθρου θα πρέπει να να λάβει υπόψη αυτό το χρονικό σημείο, καθώς οι εξελίξεις σχετικά με την απροθυμία μέρους του πληθυσμού στον εμβολιασμό δεν επιβεβαίωσαν την αρχική άποψη ότι αυτός θα γινόταν μαζικά και συνεπώς θα έπρεπε να μπουν κριτήρια για την προτεραιότητα της χορήγησης εμβολίου.

Το σύντομο άρθρο (περιορισμός 1000 λέξεων) γράφτηκε μετά από παράκληση της συντακτικής του πόρταλ HEALTH4U , λόγω της επικαιρότητας του θέματος για τη χρήση των κυτταρικών σειρών από εκτρωθέντα έμβρυα στα εμβόλια για τη νόσο COVID-19. Η άμεση τοποθέτηση και δημοσίευση στο πόρταλ προτιμήθηκε από τη δημοσίευση σε επιστημονικό περιοδικό, το οποίο θα απαιτούσε χρόνο, αλλά όμως θα είχε αναλυτικότερη δομή. Αν και υπήρχε έτοιμο υλικό για το θέμα, προτιμήθηκε η συμπερίληψη των έγκριτων απόψεων του ιατρού Δημ. Αποστολίδη στο άρθρο.

Η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στο θέμα της μάταιης θεραπείας (futile treatment) και προσεγγίζεται από την ιατρική και θεολογική άποψη, αποτελώντας πρωτότυπο εγχείρημα. Η δυσκολία της αντικειμενικοποίησης των κριτηρίων, τα οποία καθιστούν μια θεραπεία ως μάταιη εγείρει σημαντικά διλήμματα για την ιατρική ηθική και δεοντολογία, καθώς και για την εξέταση του θέματος από βιοηθική σκοπιά. Ταυτόχρονα στη συζήτηση εμφανίζονται και θεολογικές απόψεις, οι οποίες αφορούν την ασθένεια, τη διακοπή ή μη της θεραπείας, αλλά και τον επικείμενο θάνατο του ασθενούς. Η παρούσα δημοσίευση αποσκοπεί να συμβάλλει στο διάλογο και να αποτελέσει αφορμή για συζήτηση στον Ελλαδικό χώρο.

Editorial

Παρουσίαση της Ημερίδας «Νέες Τεχνολογίες τροποποίησης του γονιδιώματος: Βιοηθικά Ζητήματα», Σπίτι της Κύπρου, Πρεσβεία της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Αθήνα, 21.2.2020.https://spititiskyprou.gr/wp-content/uploads/2020/02/prosklisi-21-feb-2020-esperida-nees-technologies.pdf

Εισήγηση στην ημερίδα με τίτλο: «Τεχνητή Νοημοσύνη στην Ιατρική Απεικόνιση, Εφαρμογές, προοπτική, ηθικά και φιλοσοφικά ζητήματα», 12.10.2019, Αθήνα.

Funding of research proposals by the European Commission (EC) requires notonly scientific excellence and innovation, but also ethical conduct of research. For thisreason, the EC performs ethics review for all the research proposals that are going to befunded, in order to check compliance with the ethics principles of research, as well asthe European and National laws, in the countries where research is conducted. The aimof the present manuscript is to raise awareness and familiarize researchers with theethics review of research proposals, as conducted in the EC, through the eyes of twoethics experts.Firstly, the stages of the ethics review process are described, which is performedwith the assistance of independent ethics experts. The criteria which are provided andmonitored by the Ethics and Research Integrity Sector in the EC are then presented indetail. Based on these criteria, the possible outcomes of an ethics review are analyzed,which may include the formation of specific requirements that need to be fulfilled by theresearchers. Specific reference is made to the requirements that may result when aresearch proposal involves collection, processing and storage of personal data accordingto the General Data Protection Regulation 2016/679, because this Regulation enteredinto force recently in the ethics review.Finally, reference is made to the importance of ensuring integrity in researchthought the ethics review process, and the necessary compliance with the ethicsstandards of EC-funded research.

https://www.youtube.com/watch?v=bcoToNyL0vc

Η συνδρομή μας στην παρούσα πρωτότυπη εισήγηση και εργασία με κριτές στον εν λόγω συνέδριο στην Αθήνα έγκειται στην επισήμανση της ανάγκης  για τη διδασκαλία της ηθικής και της ακεραιότητας στην έρευνα γενικά, και της ακεραιότητας του ερευνητή ειδικά, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.SBN 978-960-466-174-9,  

Το άρθρο στα αγγλικά περιλαμβάνει τα αποτελέσματα της συζήτησης των μαθητών στην εκδήλωση στο Ευρωπαϊκό Σχολείο ΙΙΙ Βρυξέλλες που πραγματοποιήθηκε στις 11 Μαρτίου 2016.

ISSN 2529-1580. Η παρούσα δημοσίευση αποτελεί την εισήγησή μας στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΕΠΕΚ για την εκπαιδευτική καινοτομία στη Λάρισα και περιλαμβάνει την περιγραφή και αναδρομή στα τέσσερα σχολικά έτη της εκπόνησης προγραμμάτων σχολικών δραστηριοτήτων σε γυμνάσια της Θεσσαλονίκης σχετικά με τη διδασκαλία για τα σύγχρονα βιοηθικά ζητήματα σε μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου με καινοτόμα διδασκαλία, όπως με μορφές της Τέχνης (θέατρο-εικαστικά-αφήγηση) και ενεργοποίηση ρόλων (συμμετοχή σε εικονικές επιτροπες βιοηθικής).

Στη παρούσα συλλογική προσπάθεια των ειδικών επιστημόνων και εμπειγνωμόνων, η συμβολή μας έγκειται στις ενότητες της Γ’ Λυκείου, οι οποίες περιλαμβάνουν τις έννοεις της Επιστήμης, της Τεχνολογία και της Γενετικής. Επιπλέον, υπήρξε συνεργασία και για την έννοια της Βιοηθικής της Β’ Λυκείου με τη συνάδελφο κ. Ρόη Ακανθοπούλου. Σημαντική είναι η  συμβολή του γράφοντος στη δημιουργία του Δειγματικού Σχεδίου Διδασκαλίας στην ενότητα Διλήμματα και στην έννοια της Γ’ Λυκείου ΓΕΝΕΤΙΚΗ και συγκεκριμένα στην προβολή ορθόδοξων βιοηθικολόγων στα προτεινόμενα φύλλα εργασίας.

1.  ISSN 2241-0015.

Η δημοσίευση βασίζεται στην ομιλία του γράφοντος στο Α΄ Συνέδριο του μεταπτυχιακού προγράμματος «Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία» του ΕΑΠ που έγινε στην Πάτρα στις 2-3 Μαίου 2014 (βλ. http://www.cais.upatras.gr/node/5119)  και περιλαμβάνει σύντομη ιστορική αναδρομή για τη θεολογική συζήτηση στην Ελλάδα για τις μεταμοσχεύσεις, κυρίως για τα θέματα της «εικαζόμενης συναίνεσης» και του λεγόμενου εγκεφαλικού θανάτου.

Βλ. στο λίνκ http://www.pemptousia.gr/analekta_issues/bioethik_paid/index.html Η παρούσα δημοσίευση περιγράφει το πρόγραμμα σχολικών δραστηριοτήτων αγωγής υγείας που εκπονήθηκε στο 2ο Γυμνάσιο Τούμπας το σχολικό έτος 2012-13 και παρουσιάσθηκε στην ΑΕΑΘ στο μάθημα της Βιοηθικής του καθηγητή κ. Νικολάου Κόιου. Η δημοσίευση περιλαμβάνεται στο περιοδικό Ανάλεκτα με τίτλο τεύχους: «Βιοηθική Παιδεία».

ISSN1986-2377. Μετά από πρόσκληση του Καθ. Κανονικού Δικαίου Α.Π.Θ. κ. Θεόδωρου Γιάγκου υπεύθυνου της συντακτικής ομάδος του εν λόγω περιοδικού να συμμετέχω στο αφιέρωμα για τα θέματα της βιοηθικής συνέγραψα με βάση τη διδακτορική μου διατριβή τα κυριότερα ζητήματα και διλήμματα που εγείρονται από την εφραμογή των μεθόδων της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.

(Στην αμερικάνικη ιστοσελίδα ηθικού και βιοηθικού επιστημονικού ενδιαφέροντος http://ethicshare.org/files/user_files/5759/Fanaras,%20EAP%20Article%202010%20pp.%201-14Copy.pdf ) Η παρούσα πρωτότυπη εργασία δημοσιεύθηκε στα αγγλικά και περιλαμβάνει θέσεις και απόψεις για την έρευνα στα βλαστοκύτταρα από την ορθόδοξη χριστιανική  ηθική άποψη.

ISBN 978-9963-561-61-2. Η παρούσα δημοσίευση αποτελεί την εισήγηση στο Θεολογικό Σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στην Λευκωσία στην  Κύπρο τον Μάιο του 2009 και αποτελεί πρωτότυπη προσπάθεια για τη διατύπωση θεολογικής άποψης για τον προγεννητικό έλεγχο και την προεμφυτευτική διάγνωση των εμβρύων. Στο τέλος της εισήγησης, που δημοσιεύθηκε στον τόμο των πρακτικών, παρουσιάζονται  πραγματικές περιπτώσεις αντιμετώπισης διαγνώσεων προγεννητικού ελέγχου από γονείς, οι οποίες συγκίνησαν και προβλημάτισαν το πολυπληθές κοινό στην αίθουσα του Μακαρίου β’ της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, όπου πραγματοποιήθηκε η εισήγηση.

ISBN 960-86870-9-8. Η εισήγηση βασίζεται, όσον αφορά τη θέση των ορθοδόξων, στη διπλωματική μας μεταπτυχιακή εργασία ειδίκευσης, καθώς μετά από δέκα χρόνια από την υποβολή της, ζητήθηκε να παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της έρευνας σε μια από τις επτά ομιλίες στη Διεπιστημονική Σύσκεψη, περί Συζυγίας και Τεκνογονίας, που διοργάνωσε η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Γάμου, Οικογένειας, Προστασίας Παιδιού και Δημογραφικού προβλήματος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, που τελικά πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα στις 13-14 Δεκεμβρίου 2002. Οι θέσεις των Ρωμαιοκαθολικών, προτεσταντών, όσο και της ιουδαϊκής και μουσουλμανικής θρησκείας για την τεκνογονία στο θεσμό του γάμου αποτελούν πρωτότυπο έργο και βασίζονται σε δημοσιευμένα κείμενα που βρίσκονται είτε σε έντυπη μορφή είτε στο διαδίκτυο.

Στο κείμενο αυτό παρουσιάζονται με συντομία οι απόψεις του αγ. Γρηγορίου Νύσσης για τη μεταθανάτια κατάληξη των νηπίων και επιχειρείται η αναλογική σύνδεση του θέματος με τα έμβρυα που καταστρέφονται στις σύγχρονες αναπαραγωγικές τεχνολογίες. Ωστόσο το άρθρο δεν φιλοδοξεί να απαντήσει για την αβέβαιη κατάληξη των υπάρξεων αυτών, αλλά να προβληματίσει με τα ερωτήματα που  απορρέουν, είτε από το έργο του αγίου Γρηγορίου για τα νήπια είτε από τα σημερινά δεδομένα για τα έμβρυα.

Η εργασία επιδιώκει νε καλύψει την παρουσίαση της ιστορίας με την έκθεση των τά­σεων και των εκφραστών τους που εμφανίστηκαν στη θεολογική επιστήμη και συγκε­κριμένα στο αντικείμενο της Χριστιανικής Ηθικής από την Απελευθέρωση μέχρι τις μέ­ρες μας. Τα ερευνητικά όρια της μελέτης είναι εκτεταμένα και ως εκ τούτου μια τέτοια προσπάθεια δεν αρκεί για να καλύψει το σύνολο του αρχικού προβληματισμού. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο εξετάζεται ο ηθικός προβληματισμός στη θεολογία από την Απελευθέρωση μέχρι τα χρόνια του Μεσοπολέμου (1925-1942). Στο σημείο αυτό διευκρινίζουμε ότι θέτουμε ως αφετηριακό χρονικό σημείο το έτος 1837, δηλαδή την ίδρυση της Θεολογικής Σχολής του Οθώνειου Πανεπιστημίου Αθηνών και ως τέλος το έτος 1942, που ταυτίζεται με την ίδρυση της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλο­νίκης. Στην πραγμάτευση του θέματος κρίθηκε σωστό να γίνει σύντομη αναφορά στο θέμα της λειτουργίας των Πανεπιστημίων στην Ευρώπη και την Ελλάδα, στην παρουσίαση της Ηθικής ως επιστήμης και στη σχέση της με τα άλλα θεολογικά αντικείμενα, καθώς επίσης και στις συνήθεις τάσεις που εμφανίζονται στην ορθόδοξη Θεολογία. Επίσης, πα­ρουσιάζονται τρείς λόγιοι, οι οποίοι επηρέασαν την περίοδο την οποία εξετάζουμε για διαφορετι­κούς λόγους ο καθένας. Αυτοί είναι ο Αδαμάντιος Κοραής(1748-1833), ο Θεόφιλος Κάϊρης (1784-1853) και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο έξ Οικονόμων (1780-1857). Ο πρώτος θα επηρεάσει την σκέψη των δια­νοητών της εποχής της Απελευθέρωσης, ο δεύτερος θά προβληματίσει για τη «νέα πί­στη» που εισήγαγε και ο τρίτος θα αντισταθεί στον ακαδημαϊκό Θεόκλητο Φαρμακίδη για το ζήτημα του Αυτοκεφάλου της Ελλαδικής Εκκλησίας. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διδάσκοντες το αντικείμενο της Χριστιανικής Η­θικής στη Θεολογική Σχολή της Αθήνας, ενώ γίνεται σύντομη αναφορά στις σχολές της Χάλκης, του Τιμίου Σταυρού Ιεροσολύμων και της Ριζαρείου σε σχέση πάντοτε με τη διδασκαλία του μαθήματος της Χριστιανικής Ηθικής. Θεολογικά φαινόμενα με την εισαγωγή νέων απόψεων, όπως του Απόστολου Μακράκη, η γένεση και δημιουργία των εκκλησιαστικών οργανώσεων, αλλά και ακαδημαϊκοί θεολόγοι που στιγμάτισαν το τε­λευταίο τέταρτο του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, απασχολούν στη συνέχεια την εργασία μας. Επιπρόσθετα, η Ρωσική Θεολογία που εμφανίστηκε την εποχή του Με­σοπολέμου μετά τη Ρωσική Επανάσταση του 1917 και εκφράστηκε από τους Ρώσους εμιγκρέδες διανοητές σε Ευρώπη και ΗΠΑ δεν περνά απαρατήρητη ως θεολογική τά­ση. Το δεύτερο μέρος ξεκινά με χρονικό σημείο το 1942 και φτάνει ως τις μέρες μας. Πα­ρουσιάζονται οι διδάσκοντες την Χριστιανική Ηθική στή Θεολογική Σχολή Θεσσαλο­νίκης και της αντίστοιχης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ακολουθεί σύντομη αναφορά στη Θεολογική αναγέννηση του '60, παραθέτοντας τις δύο κυρίαρχες τάσεις, της προ­βολής της Θεολογίας του προσώπου και της ευχαριστιακής Θεολογίας ως κέντρου της ορθόδοξης λατρείας, αλλά και της δυναμικής Θεολογίας που εκφράζεται από τον Νίκο Ματσούκα. Επίσης τονίζεται η αναλογική μέθοδος στην εξέταση των σύγχρονων ηθικών προβλημάτων. Επιπλέον, αναφέρεται η τάση που προήλθε από τη θεολογία της  Απελευθέρωσης και οδήγησε στην ενασχόληση με τα κοινωνικά ζητήματα, στην οικολογική ηθική, στην επα­νάσταση της γενετικής, στην εμφάνιση της βιοηθικής και στις προοπτικές του νέου αιώ­να στην Ενωμένη Εύρώπη. Τέλος, η εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα, την παράθεση της βιβλιογραφίας και ενός σύντομου παραρτήματος με τους διδάξαντες καθηγητές το αντικείμενο της Χρι­στιανικής Ηθικής στις δύο Θεολογικές Σχολές Αθηνών και Θεσσαλονίκης (έως και τις αρχές του 2006). Επίκειται αναθεωρημένη έκδοση, στην οποία προβλέπονται να γίνουν οι αναγκαίες προσθήκες και οι επικαιροποιήσεις για τους διδάσκοντες το μάθημα της Ηθικής-Βιοηθικής μέχρι σήμερα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη (π.χ. Απόστολος Νικολαϊδης, Νικ. Γεωργοπούλου, Νίκη Παπαγεωργίου, Χρήστος Τσιρώνης), καθώς και οι διορθώσεις οι οποίες  επισημάνθηκαν για εμφανή λάθη, όπως για παράδειγμα στη σελίδα 29 για την προφανώς λανθασμένη συμπερίληψη του Ευγένιου Βούλγαρη στους εκπροσώπους της Φιλοκαλικής αναγέννησης του 18ου αιώνα, ο οποίος όμως ορθά σημειώνεται ότι ακολουθεί τον χωρισμό δογματικής και ηθικής. Καλόπιστες κριτικές, παρατηρήσεις και προσθήκες θα συμπεριληφθούν για τη βελτίωση του δημοσιευμένου έργου. ISBN 960- 7814-26-6.

Basel, Switzerland,  Αποτελεί δημοσίευση περίληψης της ανακοίνωσης μας στο Συνέδριο της Ολλανδίας (ESF Euroconference, «Biomedicine within the Limits of Existence», Doom Utrecht, Holland, 8-13 Αpril 2005), την οποία συμπεριέλαβε το επιστημονικό περιοδικό της Societe Suisse d’ Ethique Biomedicale. Υπήρξε ιδιαίτερη επιθυμία από τη συντακτική επιτροπή για τη δημοσίευση αυτή και για περαιτέρω συνεργασία. Μέρος των απόψεων για την ανθρώπινη κλωνοποίηση που γράφτηκαν για το ελβετικό αυτό περιοδικό, το οποίο δημοσιεύει άρθρα στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά, περιλαμβάνονται και αποτελούν θέσεις που εκφράσθηκαν παλαιότερα στη δημοσίευση στην Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίας 12 (2002), σελ. 389-395.

Η παρουσίαση της δημοσιευμένης μεταπτυχιακής εργασίας στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών προβάλλει τη σημασία και το ρόλο των δημοσιευμάτων στον Αθηναϊκό Τύπο για τα θέματα της βιοηθικής και της βιοτεχνολογίας.

Στο άρθρο παρουσιάζονται με συντομία συμβολές ομιλητών στο συνέδριο στην Ολλανδία (ESF Euroconference, «Biomedicine within the Limits of Existence», Doom Utrecht, Holland, 8-13 Αpril 2005), οι οποίες προσφέρουν αφορμή για προβληματισμό στα σύγχρονα βιοηθικά προβλήματα.

Η παρούσα μελέτη βασίζεται στην έρευνα που πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το πρόγραμμα του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών για μεταδιδακτορική έρευνα στην Ελλάδα και είχε διάρκεια δύο εξαμήνων με παράταση  υποβολής του τελικού έργου για ακόμη ένα εξάμηνο. Επιθυμία μας ήταν να προβληθεί στο ευρύτερο κοινό η υιοθεσία τέκνων, όχι μόνο ως επιλογή των συζύγων στην αντιμετώπιση της ατεκνίας, αλλά και ως πράξη αγάπης που αποσκοπεί στο συμφέρον των ορφανών και εγκατελειμμένων παιδιών. Το θέμα συνήθως εξετάζεται από νομικούς και κοινωνικούς λειτουργούς, στην προκέιμενη έρευνα εξετάζεται από την χριστιανική ηθική. Η Εκκλησία ευλογεί με συγκεκριμένη ακολουθία και ευχές την πράξη της υιοθεσίας και με τον τρόπο αυτό καταλύεται η λεγόμενη μυστικότητα που τηρούν οι γονείς και οι συγγενείς προς τον υιοθετούμενο. Εκτός όμως από την τεχνητή δημιουργία σχέσης γονιών και τέκνου με τη διαδικασία της υιοθεσίας, που αναμφίβολα ανήκει στη σφαίρα του οικογενειακού δικαίου και της κοινωνικής μέριμνας, εμφανίζεται στη παύλεια θεολογία η ίδια λέξη για να καταδείξει τη σωτηρία των πιστών, μέσω της θείας υιοθεσίας από το Θεό πατέρα.  Για την υιοθεσία τέκνων αναφύονται τα εξής ερωτήματα:   α. Είναι ηθικά  ορθό να υιοθετούν τέκνα οι ορθόδοξοι χριστιανοί στην προσπάθειά τους να ξεπεράσουν το όνειδος της ατεκνίας τους; β.  Μήπως η υιοθεσία δεν αφορά μόνο στους ατέκνους, αλλά αναφέρεται και σε ζευγάρια που έχουν ήδη αποκτήσει παιδιά; γ. Πόσο επηρεάζεται η προβολή της επιλογής της υιοθεσίας στα ηθικά διλήμματα, τα οποία δημιούργησε η πρόοδος των τεχνολογιών της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής; δ. Γιατί πάντα υπάρχει η βούληση των ατέκνων για υιοθεσία, παρά τις δυνατότητες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ενώ κάποιοι άλλοι την απορρίπτουν σε κάθε περίπτωση;  Τέτοιου είδους ερωτήματα φιλοδοξεί να εξετάσει η παρούσα έρευνα και να προσεγγίσει ηθικά το θέμα. Συγκεκριμένα, η εργασία χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην ιστορική αναδρομή του θεσμού της υιοθεσίας, στη σύγχρονη ελληνική νομοθεσία, που σχετικά πρόσφατα έχει αλλάξει, στο  νέο  θεσμό της ανάδοχης οικογένειας, στην ιδρυματική φροντίδα των ορφανών και εγκαταλειμμένων παιδιών, όπως είναι τα κέντρα παιδικής μέριμνας, τα ορφανοτροφεία της Εκκλησίας και τα παιδικά χωριά.  Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζουμε την υιοθεσία μέσα από άλλα συναφή θέματα και προβλήματα, όπως τα κίνητρα που οδηγούν σ’ αυτή, τη μυστικότητα και την άρνησή της, τις νέες προοπτικές που συνδέονται με την υιοθεσία, όπως τη σχέση της με το διαδίκτυο, την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, τη γενετική. Επιπλέον, αναφέρονται οι δυνατότητες υιοθεσίας από ομοφυλοφίλους, από μοναχικά άτομα, από αλλοθρήσκους, όπως και οι υιοθεσίες με παιδιών από διαφορετικές φυλές και εθνότητες και με παιδιά με ειδικές ανάγκες. Περιγράφεται τέλος με συντομία η ψυχολογία των εμπλεκομένων στην υιοθεσία και αναφέρονται χαρακτηριστικές περιπτώσεις υιοθεσιών. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά σε βίους αγίων σχετικούς με τη υιοθεσία και παρατίθενται  τα κείμενα που μας ενδιαφέρουν από την ορθόδοξη χριστιανική άποψη, όπως οι ακολουθίες και ευχές για την υιοθεσία και οι αναφορές σε ιερούς Κανόνες. Το κεφάλαιο κατακλείεται με τις απόψεις σύγχρονων θεολόγων και ποιμένων για το θεσμό της υιοθεσίας τέκνων. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται σύντομα η πατρότητα από θεολογική και κοινωνική άποψη και γίνεται αναφορά στη θεολογία του όρου «υιοθεσία», όπως αυτή χρησιμοποιήθηκε από τον απ. Παύλο. Η δική μας έρευνα εξετάζει την υιοθεσία τέκνων από την ορθόδοξη χριστιανική ηθική. Η θετική στάση απέναντι στην υιοθεσία τέκνων, αν και πολλές φορές είναι αυτονόητη, θεμελιώνεται στην προσφορά προς τον πλησίον με τον τονισμό του συμφέροντος του πάσχοντος συνανθρώπου, κι όχι αποκλειστικά των συζύγων εκείνων που αναζητούν να λύσουν τα προβλήματα ατεκνίας τους. Αποτελεί έργο αγάπης και πράξη μίμησης Θεού. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα, την παράθεση της βιβλιογραφίας και ενός εκτεταμένου παραρτήματος που περιλαμβάνει σχετικά κείμενα με την υιοθεσία. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι βιλιοπαρουσιάσεις του εν λόγω πονήματος σε σχολές γονέων και σε διαλέξεις που διοργανώθηκαν από Ιερές Μητροπόλεις της Βορείου Ελλάδος, συνετέλεσαν στην τέλεση της ιερής ακολουθίας της υιοθεσίας σε Ι. Ναούς, σύμφωνα με μαρτυρίες ιερέων και γονέων, οι οποίοι υιοθέτησαν τέκνα με νόμιμο τρόπο. ΙSBN 960-78l4-24-x (set 960-7814-05-03). Κωδικός Βιβλίου στον Εύδοξο: 14297

Το άρθρο αποτελεί τη δημοσίευση της  εισήγησης που έγινε στη Νομαρχία του Κιλκίς για τη «γιορτή του πατέρα», τον Ιούνιο του 2002. Περιγράφει τα σύγχρονα μοντέλα του πατέρα και προβάλλει τη θεολογική άποψη για το πρότυπο Θεού-πατέρα, ώστε ο σημερινός πατέρας να έχει τη δυνατότητα να αντλεί από αυτό το μοντέλο. Μέρος της εισήγησης συμπεριλήφθηκε σε υποκεφάλαιο στη μεταδιδακτορική μελέτη μας για την υιοθεσία τέκνων.

Η διπλωματική εργασία μεταπτυχιακής ειδίκευσης, η οποία εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ με το βαθμό «΄Αριστα» το Δεκέμβριο του 1992. Τα δύο πρωτότυπα σημεία στη μελέτη αυτή είναι ο ηθικός σχολιασμός των αντισυλληπτικών μεθόδων και τεχνικών μέσων (β΄κεφάλαιο) και η τυποποίηση των απαντήσεων των ποιμένων για την αντιμετώπιση των θεμάτων της τεκνογονίας και της αντισύλληψης στον ορθόδοξο γάμο (γ΄κεφάλαιο). Στην εισαγωγή της εργασίας επισημαίνεται η σπουδαιότητα του θέματος και παρατίθεται η σχετική με αυτό προβληματική. Το πρώτο κεφάλαιο έχει τίτλο «H τεκνογονία ως σκοπός του γάμου στην ορθόδοξη παράδοση» και διαιρείται σε δύο υποενότητες. H πρώτη, η οποία επιγράφεται «Ο Γάμος και οι σκοποί του» αποτελείται από δύο παραγράφους. Στην πρώτη ορίζεται ο  χριστιανικός γάμος με βάση τη βιβλική και πατερική παράδοση, ενώ στη δεύτερη παράγραφο επιχειρείται προσπάθεια προσδιορισμού των σκοπών του. Στη δεύτερη ενότητα του ίδιου κεφαλαίου διερευνάται το πρόβλημα της τεκνογονίας όπως αυτό αντιμετωπίζεται στην ορθόδοξη θεολογία.  Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στην «Aντισύλληψη και τον Οικογενειακό προγραμματισμό».  Περιγράφονται τα μέσα και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για αντισύλληψη. Επισημαίνεται ότι και οι φυσικές μέθοδοι απαιτούν τεχνική για την αποτελεσματική εφαρμογή τους και επομένως το ηθικό δίλημμα για την χρήση μιας φυσικής ή τεχνικής μεθόδου είναι πλασματικό. Και στη μία και στην άλλη περίπτωση εκείνο που κυρίως κρίνεται είναι η πρόθεση για φυγοτεκνία και όχι το χρησιμοποιούμενο μέσο. Όπως εξάλλου σημειώνεται, η γνώση των μέσων και των μεθόδων κρίνεται απαραίτητη, όχι μόνο για τους πιστούς αλλά και για τους πoιμένες, καθόσον ορισμένα από αυτά δεν δρουν μόνο αντισυλληπτικά, αλλά και εκτρωτικά. Το τρίτο κεφάλαιo επιγράφεται «H τεκνoγoνία στη σύγχρονη πoιμαντική πράξη» και αποτελεί το σημαντικότερο τμήμα της μελέτης, καθώς συνιστά καρπό ερευνητικής προσπάθειας. Η τέταρτη παράγραφος είναι η πλέον ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη της μελέτης, καθώς ασχολείται με την τυπολογία της σύγχρονης ποιμαντικής στο θέμα αυτό, όπως προκύπτει από τις απαντήσεις των ερωτηθέντων πνευματικών. Τα ερωτήματα που τέθηκαν στους πνευματικούς ήταν τα εξής: α) Ποιος ο σκοπός του ορθόδοξου γάμου και ποιος της συζυγικής συνουσίας; β) Ο σύγχρονος χριστιανός έχει το δικαίωμα να ρυθμίζει τη γονιμότητα και να προγραμματίζει την οικογένεια; γ) Ποια είναι η θέση σας για την αντισύλληψη ως πράξη ρυθμίσεως των γεννήσεων και ποια για τα αντισυλληπτικά μέσα; δ) Ποια είναι η γνώμη σας για τη μέθοδο των  γόνιμων και άγονων ημερών; ε) Ποια είναι η σχέση της χρήσης αντισυλληπτικών μέσων και της συμμετοχής στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας; στ) Ποια είναι η γνώμη σας για τη συζυγική συνουσία κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης; στ) Ποια είναι η γνώμη σας για την εγκύκλιο του 1937; Οι ποιμαντικοί τύποι αναφέρονται στα προβλήματα της τεκνογονίας, του ελέγχου των γεννήσεων, της αντισύλληψης, της ρυθμίσεως της ανθρώπινης γονιμότητας και του προγραμματισμού της οικογένειας. 'Ετσι διακρίνονται δύο κυρίως γραμμές: α) H παραδοσιακή (που εκφράζεται με δύο τύπους: τον αυστηρό  και τον επιεική) και β) η νεωτερίζουσα. Ανάλογες με τους τύπους που αναφέρθηκαν είναι και οι  απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Οι χαρακτηρισμοί αποτελούν προσωπικές εκτιμήσεις και επιλογές του γράφοντος. Η εργασία κατακλείεται με τον επίλογο, όπου παρουσιάζονται τα πορίσματα. Τέλος, στο παράρτημα παρατίθενται τρία κείμενα, που συνδέονται άμεσα με το υπό πραγμάτευση θέμα, δηλαδή: 1) Η περί του ζητήματος της τεκνογονίας εγκύκλιος της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1937, 2) «Το διάγγελμα της Iεραρχίας της Εκκλησίας της Eλλάδoς προς τον λαόν περί τεκνογονίας (9.10.1978)», 3) Ο Νόμος υπ' αρ. 1036/1980 για τον οικογενειακό προγραμματισμό και για άλλες διατάξεις καθώς και τα στατιστικά στοιχεία με τις θέσεις των εγγάμων και αγάμων πνευματικών, που συμμετείχαν στην έρευνα. Σε επικείμενη έκδοση θα συμπεριληφθούν οι διορθώσεις των λαθών, τα οποία επισημάνθηκαν όλα αυτά τα χρόνια και θα προστεθεί η βιβλιογραφική ενημέρωσή της. ISBN 960- 7814-23-1. Κωδικός Βιβλίου στον Εύδοξο: 24999

как письмо в редакцию,  Москва, 2003. (Αναδημοσίευση στην ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ στις 23/7/2013 στα Ρωσικά) Η δημοσίευση περιλαμβάνει τις κυριότερες θέσεις της διδακτορικής διατριβής για την ηθική θεώρηση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στο ιατρικό περιοδικό «Ιατρική Βοήθεια» στη ρωσική γλώσσα με τη μορφή γράμματος προς τον εκδότη του περιοδικού (Letter to Editor), στην οποία συνέδραμε ο Ρώσος νευροχειρούργος Boleslav Lichtermann. Η σύνταξη του Ρωσικού περιοδικού ζήτησε τη δημοσίευση των συμπερασμάτων της διατριβής μας για να προβληθούν τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν στις αναπαραγωγικές τεχνολογίες. 

Το άρθρο αναφέρεται στα κυριότερα σημεία του  ομότιτλου συνεδρίου που έλαβε χώρα στο Νταβός της Ελβετίας τον Σεπτέμβριο του 2001. Περιγράφονται με συντομία οι απόψεις των εισηγητών, σημαντικών επιστημόνων που ασχολούνται με βιοηθικά θέματα σ’ όλο τον κόσμο. Τέλος, αναφέρονται  τα πορίσματα του συνεδρίου.

Το άρθρο αποτελεί τη δημοσίευση της εισήγησης που έγινε στη διημερίδα για την κλωνοποίηση στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 2002. Η αναπαραγωγική κλωνοποίηση καταδικάζεται απερίφραστα, ενώ η θεραπευτική κλωνοποίηση, αν και βασίζεται στο δικαίωμα του ενήλικα ασθενούς να θεραπευτεί, δεν θα πρέπει να συνεπάγεται την καταστροφή των εμβρύων. Η ισορροπία στα δύο αυτά δικαιώματα στη ζωή του ενήλικα ασθενούς και του πρώιμου εμβρύου, είναι ευαίσθητη και είναι προτιμότερο να προβληθούν άλλοι θεραπευτικοί τρόποι που δεν θα χρησιμοποιούν έμβρυα.

Η παρούσα εισήγηση  συντάχθηκε μετά από πρόσκληση του προέδρου της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής, νυν Σεβασμιωτάτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικολάου, ως συμμετοχή στον τόμο, τον οποίο αναμενόταν να εκδοθεί από την Εκκλησία της Ελλάδος για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Ωστόσο, λόγω της καθυστέρησης και αναβολή της έκδοσής αυτής, κρίθηκε σωστό να δημοσιευθεί στο περιοδικό Θεολογία. Οι απόψεις των ετεροδόξων εξετάσθηκαν και συμπεριλαμβάνονται ήδη στη διδακτορική διατριβή μας, ενώ πρωτότυπο είναι το μέρος που εξετάζει τις απόψεις των άλλων μονοθεϊστικών θρησκειών και αποτελεί παράμετρο που δεν είχε εξετασθεί έως τότε.  

Η ενασχόληση με το θέμα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής του ανθρώπου και της ορθόδοξης χριστιανικής ηθικής σε επίπεδο διδακτορικής διατριβής αποτέλεσε πρωτότυπο έργο, αφού δεν είχε υποβληθεί έως τότε σε Θεολογική Σχολή παρόμοια μελέτη.  Στην παρούσα διατριβή αναφέρονται διεξοδικά τα ηθικά ερωτήματα και προβλήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στον άνθρωπο και διατυπώνονται απόψεις με βάση την ορθόδοξη χριστιανική ηθική και την ποιμαντική προοπτική του θέματος.  Στην εισαγωγή της εργασίας επισημαίνεται η σπουδαιότητα του θέματος και παρατίθεται η σχετική με αυτό προβληματική. Η διατριβή διαιρείται σε οκτώ κεφάλαια.  Στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται η αντίληψη για το ανθρώπινο έμβρυο στη χριστιανική παράδοση και τεκμαίρεται ο σεβασμός που είναι αναγκαίο να απολαμβάνει από τη σύλληψη, μέσω της παράθεσης βιβλικών και πατερικών κειμένων. Η συγκεριμένη θέση κρίνεται απαραίτητη για το λόγο ότι αρκετά έμβρυα, τα οποία δημιουργούνται εργαστηριακά, είτε καταψύχονται είτε καταστρέφονται μετά από ορισμένο χρόνο αποθήκευσης.   Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα προβλήματα, τα οποία προκαλούν η στειρότητα και η ατεκνία στο ζεύγος, όπως το κοινωνικό όνειδος, οι ψυχικές επιπλοκές και η θλίψη που προκαλείται στον άνθρωπο.  Εκτίθεται συνοπτικά η αντιμετώπισή τους, σύμφωνα με την ιουδαϊκή και τη χριστιανική παράδοση, δηλαδή μέσα από τις βιβλικές διηγήσεις και τις πατερικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Μέσω των αναφορών σε συναξάρια και περιστατικά στείρων ζευγαριών, τα οποία αντιμετώπισαν το πρόβλημα της ατεκνίας,  παρουσιάζονται περιπτώσεις συζύγων που συγκαταλέγονται στη χορεία των αγίων της Ορθόδοξης  Εκκλησίας. Ο Θεός πατέρας εισακούοντας τις προσευχές τους, χαρίζει τέκνα, αν και βρίσκονταν σε προχωρημένη ηλικία. Με το γεγονός  αυτό φανερώνεται η λύση που δίνει ο Θεός πατέρας στο πρόβλημα της στειρότητας, συνεργούντος του άτεκνου ζεύγους και μαρτυρείται η εμπιστοσύνη των συζύγων στο  θέλημα του Θεού. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα παθολογικά αίτια της στειρότητας και τα ιατρικά μέσα αντιμετώπισής της.  Επιπλέον, γίνεται λόγος για την υιοθεσία, η οποία πριν από την εμφάνιση των μεθόδων της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής,  αποτελούσε για αιώνες τρόπο αντιμετώπισης της ατεκνίας.  Τέλος, σημειώνεται συνοπτικά η κείμενη νομοθεσία στη χώρα μας, παρατίθενται στατιστικά στοιχεία για τον αριθμό των  υιοθεσιών στην Ελλάδα και γίνεται σύντομη αναφορά στη νέα νομοθετική ρύθμιση για την υιοθεσία σε σχέση με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρονται οι μέθοδοι της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και περιγράφονται  η λειτουργία και η εφαρμογή των μεθόδων αυτών σε εργαστηριακό περιβάλλον. Συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για την τεχνητή σπερματέγχυση και αναλύονται οι  διαφορές ανάμεσα στην ομόλογη και την ετερόλογη γονιμοποίηση. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται λεπτομερώς η εξωσωματική γονιμοποίηση και οι επιμέρους μεθόδοι αυτής. Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζονται με χαρακτηριστικά παραδείγματα η δανεική μητρότητα και τα νομικά προβλήματα που ανακύπτουν από την εφαρμογή της στην αναπαραγωγική διαδικασία. Στο έκτο κεφάλαιο σημειώνονται και κρίνονται οι σύγχρονες δυνατότητες και συνέπειες, που απορρέουν από  την εφαρμογή των μεθόδων της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, όπως για παράδειγμα, η προεμφυτευτική διάγνωση των εμβρύων, ο πειραματισμός και η κατάψυξή τους, η απόκτηση τέκνων από ομοφυλόφιλα ζευγάρια, η προγενετική επιλογή φύλου και τέλος η κλωνοποίηση. Στο έβδομο κεφάλαιο καταγράφονται τα ηθικά προβλήματα και διλήμματα, που αναφύονται από την εφαρμογή των μεθόδων της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.  Επιπλέον, αναφέρονται οι σύγχρονες θεολογικές θέσεις και απόψεις για το θέμα, τόσο των ορθοδόξων μελετητών, όσο και των ετεροδόξων, κυρίως των Ρωμαιοκαθολικών και των Προτεσταντών, όπως αυτές αποτυπώνονται σε επίσημα έγγραφα και επιστημονικές ανακοινώσεις τους. Στο όγδοο κεφάλαιο παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ηθική αξιολόγηση των μεθόδων της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από την οπτική γωνία της ορθόδοξης χριστιανικής ηθικής. Επιχειρείται η διατύπωση και η ανάπτυξη ορθόδοξης πρότασης για τη χρήση των μεθόδων αυτών.  Η διατριβή ολοκληρώνεται με τον επίλογο και τα συμπεράσματα, καθώς και με τη συνοπτική μετάφραση στην αγγλική γλώσσα. Τέλος, παρατίθεται η  ελληνόγλωσση  και ξενόγλωσση βιβλιογραφία, στην οποία συμπεριλαμβάνεται ικανός αριθμός ελληνόγλωσσων και ξενόγλωσσων άρθρων και δημοσιευμάτων σε εφημερίδες και επιστημονικά περιοδικά για τα θέματα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ευρύτερα  της γενετικής, αλλά και της υιοθεσίας και της κλωνοποίησης. Η διδακτορική διατριβή βρίσκεται στη βάση δεδομένων «Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών» του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και στις  ηλεκτρονικές διευθύνσεις:  http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/12582  https://core.ac.uk/display/10955424 http://bioethicsuop.blogspot.gr/p/blog-page_1384.html Στη βάση των ακαδημαϊκών συγγραμάτων ΕΥΔΟΞΟΣ επιλέχθηκε ως προτεινόμενο εγχειρίδιο στα μαθήματα:

1. Τμήμα Θεολογίας, Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ., Επιλεγμένο σύγγραμμα 3ο,  στο Μάθημα1154 ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ, εξάμηνο Εαρινό για τα ακαδημαϊκά έτη  2010-11, 2011-12 (στην έντυπη μορφή του Οδηγού Σπουδών), 2012-2013, 2013-14.

2. Τμήμα Μαιευτικής, ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, επιλεγμένο σύγγραμμα 2ο  στο Μάθημα 661 ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ, ακαδημαϊκό έτος  2011-2012.   Ενδεικτικές αναφορές επιστημόνων στη διδακτορική διατριβή α. Μαντζαρίδη Γεωργίου, «Η θεώρηση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής του Τμήματος Θεολογίας, 10, (2000),  Θεσσαλονίκη, 94, υποσημ. 2   β. Του ιδίου,  Ηθική ΙΙ, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 580, υποσημ. 3 γ. Κεσελόπουλου Ανέστη, Εκ του θανάτου εις την Ζωήν, Θεολογική προσέγγιση στις προκλήσεις της βιοηθικής, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, α) σελ.59, υποσημ. 36, β) σελ.144, υποσημ.1, γ) σελ.155, υποσημ.16 δ. Βάντσου Μιλτιάδη, Η ιερότητα της Ζωής, Οι θέσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας σε θέματα βιοηθικής, Θεσσαλονίκη 2003, α) σελ.110, υποσημ. 259, β) σελ.248, υποσημ. 688, γ) σελ. 258, υποσημ. 715. ε. Γρινιεζάκη Μακαρίου Αρχ., Κλωνοποίηση, Ηθικοκοινωνικές και Θεολογικές Συνιστώσες, Παντοδαπά της Βιοηθικής τόμος 1ος  εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα 2005. Παραπομπές 113, 267, 320. στ. Ιερόθεου Βλάχου, μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Βιοηθική και βιοθεολογία, εκδόσεις Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), 2005, σελ. 293-294. Αναφορές στον Τύπο: Σουφλέρη Ιωάννας, «Έρχονται τα κύτταρα Ε.B.D», Το Βήμα της Κυριακής, 7.1.2001. Ενδεικτικές αναφορές στο διαδίκτυο: http://www.bioethics.org.gr/06_d.html (ιστοσελίδα Κέντρου Βιοιατρικής και Ηθικής Δεοντολογίας) http://bitly.com/1WMx4I1(ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ)      http://dobrotoliubie.com/2016/02/11/православието-и-ин-витро-оплождането/   Βιβλιοκριτικές : α. Δρ. Παπαγιάννη Αντωνίου, Ιατρικά Θέματα 21, (2001),100-101. β. Βάντσου Μιλτιάδη, Orthodoxes Forum 16 (2002), 283-284. γ. Μπουγάτσου Νίκου, Ανάπλασις 396, (2001),183. δ. π. Σωφρόνιου Γκουτζίνη,  Σύναξη 81, (2002),114-115. ε. Χατζηφώτη Ιωάννη, Παύλειος Λόγος 40, (2001), 31. στ. Μητροπολίτου  Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου  κ. Ιερόθεου Βλάχου «ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΝΕΟΣ ΝΟΜΟΣ» (Εἰσήγησις  Ἐνώπιον τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςτήν 6ην Ὀκτωβρίου 2005)   http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/eisigiseis/ierotheos_anaparagogi.htm ……………………………………………………………………………………………… «Στό θέμα τῆς ἰατρικῆς ὑποβοήθησης στήν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή ὑπάρχει μιά σημαντική ἐπιστημονική μελέτη τοῦ κ. Βασιλείου Φανάρα, τήν ὁποία ὑπέβαλε στήν θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, ὡς διδακτορική διατριβή, μέ τίτλο «Ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή, ἠθικοκοινωνική προσέγγιση».     Στήν ἐνδιαφέρουσα αὐτή ἐπιστημονική μελέτη, ἡ ὁποία κατά τήν ἄποψή μου εἶναι ἡ μοναδική στό εἶδος της, ἀνευρίσκουμε σημαντικά σημεῖα, ὅπως γιά παράδειγμα τί εἶναι ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή, ποιές εἶναι οἱ μέθοδοι μέ τίς ὁποῖες γίνεται, ποιές εἶναι οἱ συνέπειες ἀπό τήν ἐφαρμογή της καί ποιά εἶνα τά νομικά, ἠθικά, κοινωνικά καί θεολογικά προβλήματα πού ἀναφύονται μέ τήν χρήση της.  Γιά νά διαπιστωθῆ ἡ ἀξία τῆς μελέτης, ἁπλῶς θά παραθέσω τά ὀκτώ κεφάλαιά της. Στό πρῶτο κεφάλαιο γίνεται λόγος γιά τό ἀνθρώπινο ἔμβρυο στήν Χριστιανική παράδοση. Στό δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται ……….Τέλος στό ὄγδοο κεφάλαιο ἀναπτύσσεται τό θέμα τῆς ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς ἀπό πλευρᾶς ὀρθοδόξου χριστιανικῆς ἠθικῆς. Ὁ ἐπίλογος καί τά συμπεράσματα τῆς μελέτης δίδουν μιά συνολική εἰκόνα τοῦ προβλήματος αὐτοῦ.» Σε επόμενη έκδοση της διατριβής θα συμπεριληφθούν οι αναγκαίες προσθήκες (νέες μέθοδοι, νέα νομοθεσία κτλ), οι διορθώσεις των λαθών που επισημάνθηκαν όλα αυτά τα χρόνια και θα προστεθεί η αναγκαία βιβλιογραφική ενημέρωσή της. ISBN 960- 7814-14-2. Κωδικός Βιβλίου στον Εύδοξο: 24976

Η εισήγηση στο συνέδριο δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά και αποτέλεσε τη μοναδική από θεολογικής απόψεως ανακοίνωση για το οικολογικό πρόβλημα. Προβλήθηκε, η διαδομένη στους θεολογικούς χώρους θέση, ότι το οικολογικό πρόβλημα είναι κυρίως ηθικό και οφείλεται στη διατάραξη της σχέσης ανθρώπου-Θεού και κατόπιν ανθρώπου-περιβάλλοντος. Αν θεωρηθεί καθ’ αυτόν τον τρόπο, είναι δυνατό να βρεθούν λύσεις με τη βοήθεια της  ανάλογης παιδείας και αλλαγής νοοτροπίας, δηλαδή μιας ειλικρινούς μετάνοιας.

Στα Πρακτικά δημοσιεύεται η εισήγηση στο συνέδριο που απευθυνόταν κυρίως σε φιλοσόφους και ιατρούς απ’ όλο τον κόσμο. Δύο χρόνια πριν από την υποβολή της διδακτορικής μας διατριβής, η παρούσα εισήγηση απετέλεσε καλή δοκιμή των απόψεων μας  για το θέμα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από θεολογική άποψη, σε ακαδημαϊκό κοινό. Αρκετές από τις θέσεις και απόψεις της εισήγησης αυτής  συμπεριλήφθηκαν στη διδακτορική διατριβή.

Το ερώτημα, αρχικά, τέθηκε από τους συντάκτες του περιοδικού «Σύναξη»  και τελικά αποτέλεσε τον τίτλο του άρθρου, στο αφιέρωμα για τη Βιοηθική. Ο σκοπός του άρθρου, που αργότερα ενσωματώθηκε μερικώς σε ανάλογο κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής, ήταν να φανεί εάν στο θέμα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η σύγχρονη ορθόδοξη θεολογική σκέψη επηρεάζεται από τις αποφάσεις και τις εγκυκλίους των ετεροδόξων εκκλησιών και ιδιαίτερα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Με τα δεδομένα που εξετάσαμε δεν διαφάνηκε κάποιος επηρεασμός από τα ετερόδοξα κείμενα ή η ανάλογη βιασύνη στην ορθόδοξη θεολογία και στην ποιμαίνουσα εκκλησία να καταδικάσει ή να αποδεκτεί τις  μεθόδους της  υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Η μετάφραση της Κατήχησης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας έγινε από το αγγλικό κείμενο.   

Στα Πρακτικά δημοσιεύεται η εισήγηση στο συνέδριο που απευθυνόταν κυρίως σε φιλοσόφους και ιατρούς απ’ όλο τον κόσμο. Δύο χρόνια πριν από την υποβολή της διδακτορικής μας διατριβής, η παρούσα εισήγηση απετέλεσε καλή δοκιμή των απόψεων μας  για το θέμα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από θεολογική άποψη, σε ακαδημαϊκό κοινό. Αρκετές από τις θέσεις και απόψεις της εισήγησης αυτής  συμπεριλήφθηκαν στη διδακτορική διατριβή. (βλέπε στην ιστοσελίδα http://www.biusante.parisdescartes.fr/histoire/medicina/?auteur=FANARAS,%20Vassilios%20G )

Το άρθρο σχολιάζει τη δυνατότητα λήψης σπέρματος από σπερματίδες, δηλαδή πρώιμου και μη δημιουργημένου σπέρματος για χρήση στην εξωσωματική γονιμοποίηση. Το γεγονός αυτό στάθηκε η αφορμή για τη συγγραφή της σύντομης αυτής αναφοράς, στην οποία περιγράφεται η δυνατότητα να μεταβιβάζονται διηνεκώς τα γονίδια των στείρων ανδρών,  επιβαρύνοντας έτσι το γενετικό φορτίο των επόμενων γενεών.

Στο σύντομο αυτό άρθρο σχολιάζεται το θέμα των δανεικών μητέρων, πριν από την τελική διαμόρφωση άποψης για το πρόβλημα στη διδακτορική διατριβή, με αφορμή την προβολή σχετικής ταινίας στην τηλεόραση. Συγκεκριμένα, εκφέρουμε θετική γνώμη για την περίπτωση εγκυμοσύνης εμβρύου από συγγενικό ή φιλικό πρόσωπο, δίχως συναλλαγές και ανταλλάγματα, όταν η μητέρα-σύζυγο δεν δύναται να κυοφορήσει. Ωστόσο, στη συνέχεια η θέση μας για το θέμα αυτό είναι περισσότερο κριτική και διατηρούμε επιφυλάξεις, οι οποίες αναπτύσσονται στη διδακτορική διατριβή.